Faşizmin kavranmasına ilişkin olarak çok genel çerçevede bir tanım yapılabilmekle birlikte, faşizmin biçimlerine ilişkin olarak birkaç ülke için geçerli ortak bir model tanımlamak oldukça zordur. Faşizmin biçimlenişinde ülkelerin kendi özgül koşulları önemli bir faktördür.
Benzer bir durum, yeni sömürgecilik ilişkilerinin evriminde de söz konusudur. Faşizmin biçimlenişinde de etkili olan yeni sömürgecilik olgusunun gelişimi ve evreleri de farklı süreçleri izlemekte, oldukça farklı biçimlerde şekillenebilmektedir.
Bu nedenle, genel olarak yapılan tanımlamalarda, biçimden çok öze ilişkin belirlemelere ağırlık verilmelidir.
Emperyalizm çağında, klasik sömürgeciliğin, yeni sömürgecilik tarzında evrimleşmesinde kapitalizmin iç işleyişinin yasaları yanında, dünya genelinde yaşanan siyasal gelişmeler de etkilidir.
Bir yandan dünyanın pazar olarak yeniden paylaşımı tamamlanırken, diğer yandan art arda gelen devrimlerle dünyanın önemli bir kısmının emperyalist-kapitalist pazarın dışına çıkması, emperyalizmin bunalımını daha da derinleştirdi.
Kâr oranlarındaki düşüşü engellemenin en temel yöntemi, pazar alanlarının derinlemesine ve çok daha yoğun olarak sömürülmesidir. Ayrıca, tüm dünyaya yayılan devrimci dalga -emekçi sınıfların mücadelesi ve sömürge ülkelerdeki ulusal kurtuluş hareketlerinin gelişimi de emperyalizmi yeni arayışlara zorlamıştır. Bu doğrultuda;
- Emperyalist sömürünün en temel biçimi olan para sermaye ihracının yanında patent, teknik bilgi ve elemanlar, ara mallar, yedek parça ihracı gibi yöntemlerle sürdürülen sömürü de önemli bir yer tutmaya başlamıştır.
- Bağımlı ülkelerde ulaşım ağı geliştirilerek ülke topraklarının tümü -derinlemesine- emperyalist sömürüye açılmıştır. Kırsal alanda feodalizm parçalanarak kapitalist üretim egemen kılınmıştır.
- Emperyalist tekeller, ülke içinde doğrudan üretim sürecine katılarak, emperyalist sömürüyü içsel bir olgu haline getirmişlerdir.
- Emperyalizm, işbirlikçisi sınıf ve katmanlar aracılığı ile siyasi iktidarları belirleyerek; devlet-toplum ilişkisinin, kendi uzun dönemli çıkarlarına denk düşecek tarzda şekillenmesini sağlamıştır. Emperyalizm, tahakkümünü görünürde bağımsız devletler aracılığı ile sürdürmektedir. Bu şekilde, emperyalist işgal gizlenmiştir.
- Yaşanan soğuk savaşın da etkisi ile emperyalist ülkelerde ekonomi askerileştirilmiştir. Bu şekilde bir yandan kapitalizmin dönemsel bunalımlarının etkisi azaltılırken diğer yandan yeni sömürge ülkelere yapılan “askeri yardım”larla bu ülkeler, sürekli artan bir “borç” batağına itilmiştir. Yarı sömürge ülkelerin “ekonomik ve askeri yardım”larla altından kalkamayacağı boyutlara ulaşan dış borç yükü, bu ülkeleri emperyalist-kapitalist sistem içinde tutmaya yarayan önemli araçlardan biri olarak kullanılmıştır.
Türkiye’de yeni sömürgeciliğin gelişim seyri
Türkiye açısından gelişmelere bakıldığında, Cumhuriyet sonrasında yaşanan süreç, bir yandan Osmanlıdan kalan -klasik- sömürgecilik kalıntılarını ortadan kaldırırken, diğer yandan yeni sömürgecilik ilişkilerinin alt yapısını oluşturmuştur. Osmanlı borçlarının tasfiyesi, kapitülasyonların kaldırılması ve önemli millileştirmelerle, Osmanlıdan kalan sömürgecilik ilişkileri büyük oranda tasfiye edilmiştir.
Ancak, Kemalist dönem, ülkede yaşanan ekonomik gelişmelere önemli bir müdahale niteliği de taşır. Emperyalist-kapitalist sistemle olan bağımlılığın çok azaldığı bir dönemde -sosyalist bir uygulama beklenilmeyeceğine göre- ülkede rekabetçi kapitalizmin gelişiminin önü açılmak yerine, devlet eli ile burjuva yetiştirme yöntemi tercih edilmiştir. Kemalist kadrolara yakın olan sınırlı burjuva katmanlarının, yoğun desteklerle, daha başlangıçta tekel niteliği kazanmaları sağlanmıştır. Bu kesimler, ekonomik alandaki güçlerinin çok daha ötesinde, yoğun olanaklara siyasal destekle ulaşmışlardır. “Yeni” burjuvazinin, emperyalist tekellerle yakın ilişkiye geçmesinde de gene Kemalist kadrolarca “devlet garantisi” sağlanmıştır. Yeni sömürgecilik ilişkisinin alt yapısı oluşturulmaya başlanmıştır. Devlet desteği ile tekel konumuna getirilen “yeni” burjuvazi, gelişim süreçlerinin her evresinde, karşılaştıkları her sorunu devletin etkili güçlerinin müdahalesi ile aşmayı bir yöntem haline getirmişlerdir.
Bu açıdan bakıldığında, tekelci burjuvazinin devlet ile bütünleşmesinin giderek bu bütünleşmenin faşist bir nitelik kazanmasının da kökenleri bu döneme dayanmaktadır. Bu dönemde tekelci nitelik kazanmaya başlayan burjuvazinin en önemli müttefikini, ordu ve devlet bürokrasisi içinde etkili küçük burjuva katmanlar oluşturmaktadır. Toplumda hızlanan kapitalist gelişmeyle birlikte oldukça geniş burjuva katmanları oluştu. Devletin ayrıcalıklı olanaklarından yararlanamayan emperyalist tekellerle bütünleşmede sorunlar yaşayan burjuva katmanları, toplumun en geri unsurları ile bütünleşerek büyük bir siyasal güç oluşturdu.
1950 sonrası tekelci burjuvazi DP aracılığı ile önemli bir müttefike kavuştu. Ya da hiç de istemediği halde çok farklı kesimlerle ittifak yapmak zorunda kaldı. Emperyalizmin ekonomik ve askeri yardımları, askeri anlaşmalarla birlikte artan emperyalist denetim ile ülkede yeni bir ittifak oluştu. Emperyalist tekellerle bütünleşen tekelci burjuvazi, prekapitalist unsurların en güçlü olanları ile oligarşik bir ittifak oluşturdu. Yeni ittifakın oligarşik niteliğinde, tekelci burjuvazinin ordu ve devlet bürokrasisinde etkili küçük burjuva kadrolarla kurduğu sıkı ilişkiler önemli bir etkendir. Yoksa yeni oluşan oligarşik ittifakın ekonomik ve siyasal gücü, bütün bir toplumu zapt-u rapt altına almaya yeterli değildi. Ordu ve devlet bürokrasisinde etkili küçük burjuva kadroların anti-feodal niteliğinden kaynaklanan çatışmaların yanında tekelci burjuvazinin oligarşik ittifak içindeki diğer katmanlar ile olan çelişmeleri siyasal gündemi sürekli canlı tutmuştur. Sorunların iyice arttığı, sürecin tıkandığı dönemlerde devletin etkili güçleri tekelci burjuvazinin yanında yerlerini alır.
Ülkemizde yeni sömürgecilik ilişkilerinin siyasi boyutu 1950-60 arasında önemli oranda biçimlenirken, ekonomik biçimleniş 1960 sonrasında hızlanmıştır.
Ancak tüm bu gelişmelere karşın, oldukça uzun süren küçük burjuva iktidarlar döneminde oluşturulan devlet-toplum ilişkisi ve ekonomik yapılanma, ülkenin tam bir sömürge -yeni sömürge- haline gelmesini oldukça geciktirmiştir. Art arda yaşanan müdahalelerle 1980 sonrasında ülke, bilinen tanıma çok yakın bir yeni sömürge haline gelmiştir. Toplumdaki, devlet-toplum ilişkisinin örgütlenmesindeki tüm değerler, emperyalizmin talepleri doğrultusunda yeniden şekillenmekte, uzun süren Kemalist iktidarlar döneminde oluşturulan değerler alt üst edilmektedir.
Ülke, hızla globalleşen emperyalist tekellerin dayattığı yeni işbölümü çerçevesinde yerini alıyor. Bu köklü dönüşümün toplum için çok ağır bedellerinin olacağı açıktır. Yaşanacak sorunların, toplumdaki geleneksel dengeleri -suni dengenin de bir bileşeni sayılabilir- alt üst edecek tarzda gelişme olasılığı bir zor aygıtı olarak devletin daha da yetkinleşmesini zorunlu kılıyor. Parlamenter kurumlar giderek işlevsizleşiyor.
Parlamenter kurumların bir görüntüden ibaret olduğu gerçeği düne kadar özenle gizlenirken, bugün bu özene bile gerek duyulmuyor.
Faşizmin gizli ve açık icra ediliş biçimleri arasındaki ayrım giderek belirsizleşirken, bu noktada önemli bir tanımlama kargaşası yaşanıyor. İçinde yaşadığımız dönem, açık faşist bir dönem midir? Yoksa açık zor öğelerinin oldukça sık kullanıldığı gizli-kurumsal faşizm olarak mı tanımlanmalıdır? Siyasal görev tespitini de önemli oranda etkileyecek olan bu tanımlamalarda, önemli olan boyut bir kavram zorlamasından çok içerikte netliktir.
Göründüğü kadarı ile önümüzdeki süreç, baskı ve açık zor öğelerinin daha sık kullanıldığı bir süreç olacak. Toplumsal işleyişte demokratik öğelerin daha da gelişeceğini söylemek ise oldukça güç. Ancak, bugün elde olanlar da bir “var olanı koruma” mücadelesiyle yetinmeyi haklı kılacak düzeyde değildir. Bir çelişki olarak beliren bu durum, siyasal arenaya bir kavga dinamiği olarak yansıyacaktır.
Yeni sömürgecilik ilişkisi ihtiyaca uygun bir evrim geçiriyor
Yeni sömürgecilik ilişkilerinin de giderek kendi içinde bir evrimleşmeye uğradığı görülüyor. Tekelci sermayenin merkezileşme düzeyi ve giderek globalleşmesi, Sovyetlerin dağılması, bilimsel-teknolojik vb. etmenler bu evrimleşmenin nedenleridir.
Tekelci sermayenin dünya düzeyindeki egemenliğinin sağlanması ve bu egemenliği tehdit edebilecek faktörlerin belirli bir düzeye inmesi ile emperyalizm, tüm dünyaya yeni bir iş bölümü dayatıyor. Yeni sömürge ülkeler arasında merkezi bir işbölümü doğrultusunda yeni uzmanlık alanları oluşturularak, her ülkenin az sayıda ürünü çok miktarda ve ucuza üretmede yetkinleşmesi amaçlanıyor. Yeni sömürge ülkelerin kendi kendine yeterli olma hedefi yerine, uluslararası yeni iş bölümünün bir parçası olma hedefi tek model olarak sunuluyor. Benzer üretim alanlarında uzmanlaşan yeni sömürge ülkeler arasında yaşanacak yoğun rekabet ile ürün maliyetlerinin daha aşağılara çekilmesi hedefleniyor.
Bu yapılanma, kapitalist ekonominin devresel dönemlerde derinleşen bunalımının yükünün de yeni sömürge ülkelere aktarılmasını olanaklı kılıyor. Emperyalist ülkelerin, devresel bunalımları daha kolaylıkla atlatması sağlanıyor. Benzer şekilde az sayıda ürünün üretiminde uzmanlaşan, ekonomisini buna göre düzenleyen yeni sömürge ülkelerin, var olan iş bölümü çerçevesi dışında varlıklarını sürdürebilmesi mümkün değildir. Bu ülkelerin emperyalist-kapitalist sistemden kopuşu ve bu kopuştan sonra bağımsız olarak varlığını sürdürebilmesi her zamankinden çok daha zordur. Mevcut konjonktürel durumdan yararlanarak emperyalizm, yeni sömürge ilişkisini bir adım daha tırmandırıyor ve süreçten stratejik çıkarlar sağlamaya çalışıyor.
Dünya genelinde hızla yaygınlaştırılan serbest üretim ve ticaret bölgeleri ile yeni sömürge ülkelerin topraklarının bir bölümü tümüyle o ülke sınırlarının dışına çıkarılıyor ve doğrudan emperyalist tekellerin denetimine bırakılıyor. Çalışanlar için hiçbir demokratik haktan bahsedilmeyen, çalışmalarda hiçbir ekonomik ve siyasi kısıtlamaya tabi olmayan serbest bölgelerde, emperyalist tekellerin gerçekte istedikleri yeni sömürge ülkelerdeki toplum modelinin alt yapısı oluşturuluyor. Yeni sömürgecilik ilişkileri hızla serbest ticaret ve üretim bölgelerindeki statülerin, yeni sömürge ülkelerin tümüne yaygınlaştırılması tarzında geliştiriliyor.
Devlet, tüm sosyal görevlerinden arındırılarak kaba bir güvenlik örgütüne dönüştürülüyor. Zorun bütün biçimlerinin açık olarak icra edildiği, emperyalizmin taleplerinin topluma zorla dayatıldığı bir yeni sömürgecilik ilişkisi hedefleniyor.
Devletin güvenlik dışındaki(burada kastedilen makro düzeydeki güvenlik; yoksa pek çok alanda güvenlik işleri de büyük oranda özelleştirilmiş durumda) tüm varlık alanları özelleştiriliyor. Toplumun uzun yıllardaki birikimleri olan kamu malları özelleştirmelerle hızla tekellere devrediliyor.
Emperyalist tekeller, uluslararası ilişkileri şekillendirmede, egemenliklerini pekiştirmede yeni yasal çerçeveler oluşturuyor. En gelişmiş biçimini MAI ile alan bu yasal çerçeve, yeni sömürgecilik ilişkisinin ulaştığı son aşamayı gösteriyor.
Yeni sömürgecilik ilişkilerinin gelişimi, yeni sömürge ülkelerdeki faşist yapılanmayı daha da güçlendirecektir. Özellikle ülkemiz açısından bu gelişme büyük önem taşımaktadır. Oldukça uzun süren küçük burjuva iktidarlar süresince ve sonraki dönemlerde ekonominin klasik anlamı ile yeni bir sömürge ülke tarzında örgütlenmesi geciktirilebilmiştir. Ancak günümüzde bu tür bir ilişkinin siyasal çerçevesi önemli oranda tamamlanmış durumda. Ekonomik alanda da geri dönmesi olanaksız önemli adımlar atılmış bulunuyor.
Önümüzdeki dönemde süreç daha da hızlanacak gibi görünüyor. Emekçi sınıfların yaşam düzeylerindeki mutlak gerilemenin ve artan işsizliğin yanında, orta sınıflarda hızlı bir yok olma süreci yaşanacak gibi görünüyor.
Kırsal alanda feodalizmin tasfiyesi ve kapitalist gelişim ile sağlanan üretim artışına dayalı nispi refahın yerini bir çöküşün alma olasılığı yüksektir. Genellikle küçük aile işletmesine dayalı tarımsal üretimin, emperyalist tekellerin optimum büyüklükteki işletmelerde modern tarım teknikleri kullanarak yaptıkları üretim ile rekabet etmesi olanaksızdır. Kırsal alanda ürün çeşidinde azalma ve sermayenin merkezileşmesi kaçınılmazdır. Bazı üretim alanlarında -özellikle hayvancılıkta- tekelleşmenin de yaşanması büyük bir olasılık dahilindedir.
İhracata dönük sanayileşmede -şimdilik- motor sektör durumundaki tekstilde de süreç oldukça karanlık gözüküyor. Asya krizinin sonuçları en çok bu sektördeki üretimi etkiliyor. Bu alanda da yaygın iflaslarla birlikte gelen yoğun bir tekelleşme yaşanabilir.
Ekonominin var olan sorunlarını daha da derinleştirebilecek bu ve benzeri gelişmelerin, toplumda yaygın bir siyasal hareketliliğe yol açması kaçınılmazdır. Bu da, laik-antilaik tartışmasının arka planında devleti alabildiğine güçlendirme çabalarının nedenlerini daha iyi açıklayabiliyor.
Suni denge bir yeni sömürge ülke olgusudur
Suni denge kavramı, 3. bunalım dönemine özgü gelişmeler sonucu yeni sömürge ülke halklarının siyasal tavır alışlarındaki özellikleri açıklamak üzere kullanılmaktadır. Emperyalizm çağında sürekli bir kriz içinde bulunan kapitalizm, devresel dönemlerde bile krizden kurtulamamakta, kriz zaman zaman daha da derinleşerek emekçi sınıfların yaşam koşullarını artan biçimde zorlaştırmaktadır. Emperyalist ülkeler, yaşanan krizin faturasını önemli oranda yeni sömürge ülkelere yansıtmasına rağmen, yeni sömürge ülke halklarının emperyalist-kapitalist sisteme ve işbirlikçilerine karşı tavır alışlarında bir durağanlık gözlenmektedir. Çin Devrimi’nde olduğu gibi yaygın köylü ayaklanmaları görülmemektedir. Sürekli kriz koşullarında, egemen sınıflar ile emekçi sınıflar arasında var olan dengesizliğe rağmen tavır alıştaki pasifizmi açıklamak için suni denge kavramı kullanılmıştır. Suni dengenin oluşumunda başlıca şu faktörler etkilidir;
- Kırsal alanda feodalizmin büyük oranda tasfiyesi ile kaba zora dayalı feodal sömürü yerini kapitalist sömürüye bırakmıştır. Kırsal alanda kapitalist üretime geçiş ile birlikte sağlanan üretim artışına dayanan nispi refah olgusu ile köylülüğün sisteme karşı tavır alışı pasifize edilmiştir.
- Açık emperyalist işgal yerine kukla yönetimler aracılığı ile gizlenen emperyalist işgal, emperyalizmin somut bir hedef olarak görülebilmesini güçleştirmiştir.
- Doğrudan üretim sürecine ve ürünlerin pazarlanma sürecine de katılan emperyalist tekeller nedeniyle, emperyalist sömürü içsel bir olgu haline gelmiş klasik sömürgecilik dönemindeki açık sömürü, kapitalist üretim süreci içine gizlenmiştir.
- Osmanlıdan günümüze dek gelen “güçlü devlet”, “kerim devlet” anlayışı halkın devlete (emperyalistlere) karşı tavır alışında engelleyici bir etki yaratmaktadır.
Çok genel çerçevede bu etmenlerin sonucu olarak ortaya çıkan suni dengenin kitlelerde yansıması, doğrudan emperyalist-kapitalist sistemi hedef alan bir tavır içine girmesindeki kararsızlıktır.
Kapitalist üretim sürecinde gözlenen değişimler de emperyalist sömürünün daha da gizlenebilmesini sağlamaktadır. Ancak geniş köylü ve işçi yığınlarının sisteme karşı ayaklanmada gösterdikleri isteksizlik tümüyle siyasi hareketsizlik olarak algılanamaz. Günümüzde kitlelerin siyasal tavır alışları çok daha karmaşık bir süreç izlemektedir. Özellikle 12 Eylül ile birlikte tüm topluma dayatılan teslimiyetçilik, bugün için siyasal tavır alışta çok daha büyük bir engeldir. Medya aracılığıyla emperyalizmin topluma dayattığı bireyci düşünce toplumu atomize ederek, sistemin karşısında tek tek bireylerin radikal tavır alışlarını olanaksız kılıyor. Emekçilerin en küçük dayanışma ve örgütlenme eğilimleri zorla engellenerek örgütsüzlük dayatılıyor. Varolan örgütlenmeler işlevsizleştiriliyor.
Kitlelerin bilinç ve örgütlenme düzeyi, mücadele geleneği gibi etmenler, radikal tavır alış üzerinde rol oynayan olgulardır. Özellikle Kürt halkında ulusal bilincin gelişimine dayalı olarak suni dengenin yarattığı pasifizm önemli oranda kırılıyor.
Devletin ve faşist güçlerin, toplumdaki farklı inanç gruplarından biriyle bütünleşmesi diğer inanç gruplarında “inanç özgürlüğü” temelinde radikal tavır alışlara neden olabiliyor. Giderek yoğunlaşan faşist saldırılar, faşist saldırılara ve arkasındaki güçlere karşı siyasal tavrın sertleşmesine neden oluyor. 12 Eylül öncesi ve sonrası süreçte faşist hareketin devlet ile bütünleşmesinin giderek toplumda daha rahatlıkla görülmeye başlanması, devlete olan güveni önemli oranda sarsmış durumda. Bu da toplumun ileri unsurlarında suni dengenin etkisini aşındırıyor.
Ancak, genel olarak tek tek tüm toplumsal olayları suni denge ile ilişkileri açısından ele almak doğru değildir. Suni denge çok daha genel ve doğrudan devleti, emperyalist kapitalist sistemi hedef alan tavır alışlar için geçerlidir.
Suni dengenin kırılması çok karmaşık bir süreçtir. Bu sürecin herkesi, her sınıfı ve katmanı aynı zamanda ve aynı oranda etkilemesi düşünülemez. Benzer şekilde hangi faktörlerin, eylemlerin suni dengenin kırılmasında çok etkili olduğu/olacağı da bugünden belirlenemez. Mesela bu doğrultuda, Susurluk olayı ölçü alınabilir; yaratıcı bir yaklaşımla yeni yöntemler geliştirilebilir. Örneğin, Susurluktaki kamyonun yerine duyulacak bir silah sesi, en büyük propaganda olurdu. Suni dengenin yarattığı etkilerin aşılması için halk savaşı süresince mücadele edilmesi zorunludur (tersi halde suni denge kırıldığında karşı devrim saflarında savaşacak kimse kalmazdı).
Eğer mesele, “suni denge kırıldığında tüm sorunlar çözülecek, kırılmadığında ise halk mutlak bir hareketsizlik içinde bulunacak” biçimindeki kaba kavrayışlar içinde yapay zorlamalara sokulmazsa, anlaşılma güçlüğü çekilmeyecektir. Sonuçta bu, bir yeni sömürge ülke gerçekliğidir ve durağan bir olgu değildir. Bilindiği gibi Che Guevara, Askeri Yazılar‘ında “Bugün Latin Amerika’da, oligarşik diktayla halkın baskısı arasında bir kararsız denge durumu gözlenmektedir” der (s:163, abç.). Yani ne Mahir Çayan yoldaşımız ne de biz, bir şeyleri yoktan var etmedik. Varolan bir gerçekliğin adı konmaktadır. Devrimciler önlerini daha rahat görebilmek ve somuta uygun düşecek politikalar üretebilmek için; yaşadıkları coğrafyaya ait sosyal, siyasal ve iktisadi verilerin taşıdığı “kendine ait” nitelikleri tanımalı ve değerlendirmelerinde dikkate almalıdır. Aksi takdirde ezberin politikasını yapar duruma düşülecektir.
Devrimci Yol geleneğinden söz edip, bu türden kavramları (suni denge, öncü savaşı, halk savaşı, vb.) bugün ihtiyaç duyulan siyasal perspektife taşıyamayanlar ve dolayısıyla bir ideolojik-politik hat oluşturamayıp bocalama süreci geçirenler gerçekte, geleneğin dışında farklı ve “orjinal şeyler” söyleme merakına kurban gitmektedir. Örgütsüzlüğün örgütlendiği zeminler, Devrimci Yolculuğun yaşatıldığı değil, tüketildiği zeminlerdir. Artık hayat, hiçbir olguyu salt kavramlarla yaşatma fırsatı vermiyor. Devrimciliğin toplum içinde bir çeşit kimlik edinme anlamında ucuz hesaplara alet edildiği dönem artık kendini “devrimcilik bedel ödemeyi göze almaktır” gerçekliğine bırakıyor. Öz örgütlenmeden bir öcü gibi kaçıp salt cephesel örgütlenmenin ön biçimleri ile (sendika vb.) ile yetinenler, kimi kavramlardan dergi sayfalarında söz etmenin Devrimci Yolculuk için yetmediğini ya öğrenecek; ya da hayat, bunun bedelini daha ağır biçimde ödetecektir. İşte suni denge kavramı, bunlardan sadece biridir.
Devrimci Hareket